Khi ta chưa thấu cảm, điều gì sẽ xảy ra ?

Khi ta chưa thấu cảm, cuộc sống dường như trở nên lạnh lẽo hơn, những khoảng cách vô hình giữa con người với con người dần rộng ra, và hậu quả của nó không chỉ là những vết thương cá nhân mà còn là những vết nứt sâu trong xã hội.

Hãy tưởng tượng một buổi sáng bình thường, bạn bước ra đường, chứng kiến một người lạ đang vật lộn với nỗi đau của riêng mình – có lẽ là một cơn kích động bất chợt khiến họ la hét giữa phố, hay một hành động thô bạo xuất phát từ sự vô cảm tích tụ.
Chúng ta thường vội vàng phán xét, quay lưng đi, mà không dừng lại để hỏi: “Điều gì đang xảy ra bên trong họ? Họ có đang chiến đấu với một cơn rối loạn tâm thần mà không ai hay biết, như trầm cảm hay rối loạn lưỡng cực, khiến cảm xúc bùng nổ không kiểm soát?” Đó chính là lúc thiếu thấu cảm bắt đầu gieo mầm cho những bi kịch lớn hơn.
Tôi nhớ một câu chuyện mà tôi từng gặp trong công việc nghiên cứu hành vi con người của mình. Một người đàn ông trung niên, từng là trụ cột gia đình, đột nhiên trở nên kích động và thô bạo với đồng nghiệp, thậm chí vô cảm trước nỗi đau của vợ con. Ban đầu, mọi người nghĩ ông ấy chỉ là “khó tính” hay “ích kỷ”, nhưng sâu xa hơn, đó là hậu quả của việc lạm dụng chất kích thích – rượu và ma túy – mà ông dùng để trốn tránh căng thẳng công việc.
Các nghiên cứu tâm lý học cho thấy, khi não bộ bị ảnh hưởng bởi những chất này, khả năng kiểm soát cảm xúc suy giảm nghiêm trọng, dẫn đến impulsivity – những hành động bốc đồng khiến con người ta hành xử thiếu chuẩn mực, đẩy họ xa khỏi vòng tay yêu thương của người thân. Và khi xã hội chúng ta chưa thấu cảm, thay vì hỗ trợ, chúng ta lại đẩy họ vào vòng luẩn quẩn của cô lập, khiến vấn đề càng trầm trọng hơn.
Nhưng thiếu thấu cảm không chỉ dừng lại ở những trường hợp cá nhân; nó lan tỏa như một dịch bệnh trong xã hội hiện đại.
Hãy nghĩ về những doanh nhân bận rộn, luôn đặt lợi nhuận lên hàng đầu, mà quên mất rằng đằng sau mỗi nhân viên là một con người với những gánh nặng riêng. Một người lao động có thể đang đối mặt với bệnh lý y tế như mất cân bằng hormone từ tuyến giáp, khiến họ dễ kích động hoặc rơi vào trạng thái vô cảm, apathy – sự thờ ơ với mọi thứ xung quanh. Nếu lãnh đạo không thấu cảm, không nhận ra rằng những thay đổi hành vi ấy có thể xuất phát từ vấn đề sinh học, họ sẽ dễ dàng sa thải hoặc chỉ trích, thay vì hỗ trợ. Kết quả? Một môi trường làm việc độc hại, nơi lòng tin bị bào mòn, và con người ta trở nên thô bạo hơn trong đối nhân xử thế.
Tôi từng chứng kiến điều này qua các nghiên cứu về hành vi tổ chức: khi thiếu empathy, năng suất giảm sút, nhưng quan trọng hơn, nó tạo ra một chuỗi phản ứng tiêu cực, nơi mọi người bắt đầu hành xử thiếu chuẩn mực, từ những lời nói cay nghiệt đến những quyết định kinh doanh vô nhân đạo.
Càng đào sâu, ta càng thấy rằng thiếu thấu cảm có thể bắt nguồn từ những tổn thương vô hình mà chúng ta không hay.
Hãy hình dung một đứa trẻ lớn lên trong môi trường đầy căng thẳng và chấn thương, như bạo lực gia đình hoặc nghèo đói kéo dài. Những yếu tố môi trường này, theo các nghiên cứu về tâm lý học phát triển, có thể làm thay đổi cấu trúc não bộ, dẫn đến apathy như một cơ chế bảo vệ – họ trở nên vô cảm để không phải đau đớn nữa. Và khi trưởng thành, họ có thể mang theo hành vi thô bạo vào xã hội, từ những cuộc tranh cãi đường phố đến những quyết định thiếu nhân văn trong kinh doanh. Hoặc nghĩ về những người cao tuổi mắc bệnh não thoái hóa như Alzheimer hay Parkinson, nơi sự suy giảm dopamine khiến họ dễ kích động và hành xử thiếu chuẩn mực. Chúng ta thường gọi họ là “khó chịu” hay “lú lẫn”, mà không nhận ra rằng đằng sau đó là một cuộc chiến nội tâm khốc liệt. Thiếu thấu cảm ở đây không chỉ làm họ cô đơn hơn, mà còn khiến xã hội chúng ta trở nên vô tình, nơi tình yêu thương con người bị thay thế bởi sự thờ ơ.
Thậm chí, ngay cả những thứ tưởng chừng như vô hại cũng có thể góp phần vào vòng xoáy này. Tác dụng phụ từ thuốc men – những loại thuốc chống trầm cảm hay chống động kinh mà nhiều người phải dùng – đôi khi gây ra irritability, dẫn đến thô bạo và vô cảm. Hay yếu tố di truyền kết hợp với môi trường phát triển, khiến một số người dễ impulsivity hơn, như trong các rối loạn tự kỷ hoặc neurodevelopmental.

Khi ta chưa thấu cảm, chúng ta không nhìn thấy những lớp sâu ấy; chúng ta chỉ thấy bề mặt – một hành động thiếu chuẩn mực – và phản ứng bằng phán xét. Kết quả là gì? Một xã hội đầy rẫy xung đột, từ những vụ việc đường phố đến những scandal kinh doanh, nơi con người ta quên mất rằng mỗi hành động đều xuất phát từ một nỗi đau nào đó.
Nhưng, bạn ơi, điều tuyệt vời là chúng ta có thể thay đổi. Khi ta bắt đầu thấu cảm, ta không chỉ cứu vớt người khác mà còn thức tỉnh chính bản thân. Hãy tưởng tượng, trong kinh doanh, thay vì ép nhân viên đến kiệt sức, bạn dừng lại để lắng nghe: “Họ có đang căng thẳng vì chấn thương cũ không? Hay đang vật lộn với rối loạn tâm thần?” Từ đó, bạn xây dựng một môi trường đầy tình yêu thương, nơi mọi quyết định đều nhân văn.
Trong đối nhân xử thế, thay vì thô bạo đáp trả, bạn chọn empathy – hiểu rằng vô cảm của họ có thể là lớp vỏ bảo vệ trước những tổn thương sâu sắc. Tôi tin rằng, xã hội hiện nay, với bao áp lực từ công nghệ đến kinh tế, đang kêu gọi chúng ta thức tỉnh. Hãy bắt đầu từ chính mình: nhìn nhận bản thân với lòng thấu cảm, chấp nhận những yếu điểm, rồi lan tỏa ra xung quanh. Bởi khi ta thấu cảm, thế giới không còn là nơi đầy kích động và vô cảm nữa; nó trở thành một ngôi nhà ấm áp, nơi tình yêu thương con người là nền tảng cho mọi hành động. Và bạn, chính bạn, có thể là người khởi đầu cho sự thay đổi ấy.

 TS. Nguyễn Hữu Thi